8. Sınıf Fen Bilimleri Kalıtım Konu Anlatımı

DNA ve Genetik Kod ünitesinin “DNA ve Genetik Kod” konusunu inceledik. Şimdi ise ünitemizin 2. konusu olan “Kalıtım” konusunu inceleyeceğiz. Haydi başlayalım 🙂

Kalıtsal özelliklerin bir kuşaktan bir sonraki kuşağa aktarımına kalıtım, kalıtımı inceleyen bilim dalına ise genetik denir.

Kalıtım İle İlgili Kavramlar

Karakter

• Bireyler arasında çeşitlilik gösteren kalıtılabilir özelliklerdir. Kısaca canlıların genetik olarak sahip olduğu her bir özelliktir. Örneğin; insanlarda göz rengi, boy uzunluğu, kan grubu, ten rengi gibi özellikler; bitkilerde ise tohum rengi, tohum şekli, meyve  gibi özelliklerdir.

Gen

• DNA üzerinde yer alan ve belli bir protein sentezi için şifre veren bölümdür. Örneğin bezelye bitkisinde bulunan bir gen bezelye bitkisinin tohum şeklinin buruşuk olmasına, başka bir gen ise bezelye bitkisinin çiçeklerinin mor renkte olmasına neden olur.

Alel Gen

• Bir karakterin bir kuşaktan bir sonraki kuşağa aktarılmasından sorumlu gen çeşitlerinden her biridir.
• Aynı karakterin oluşmasına etki eden özelliklere alel adı verilir. Genellikle bir bireyde bir karakter için iki alel yer alır. Bu alellerin her biri bir atadan gelir. Atalardan gelen aleller aynı olabileceği gibi farklı da olabilir.
• Her iki atadan gelen aleller aynı ise homozigot birey (belli bir genin iki aleli aynı), aleller farklı ise heterozigot birey (belli bir genin iki aleli farklı) meydana gelir.

Homozigot (Saf=Arı) Döl

• Dişi ve erkek atadan gelen bir genin alellerinin birbiriyle aynı olmasıdır. (AA, aa, bb gibi)

Heterozigot (Melez=Hibrit) Döl

• Dişi ve erkek atadan gelen bir genin alellerinin birbirinden farklı olmasıdır. (Aa, Ee, Cc gibi)

Dominant (Baskın) Gen

• Fenotipte etkisini her durumda gösterebilen genlerdir. Yani bir karakterin meydana gelmesinde etkisini her zaman gösteren alellere denir.
• Baskın aleller büyük harfler ile ifade edilir. Örneğin; düz tohum şekli aleli “D”, sarı tohum rengi aleli “S” ile gösterilebilir.

Resesif (Çekinik) Gen

• Yalnızca homozigot durumdayken fenotipte etkisini gösterebilen genlerdir. Yani bir karakter için iki farklı alel içeren canlının dış görünüşe etki etmeyen alellere denir.
• Çekinik aleller aynı özelliğe etki eden baskın alelin küçük harfi ile gösterilir. Örneğin; mor çiçek rengi aleline göre çekinik olan beyaz çiçek rengi aleli “m”, sarı tohum rengi aleline göre çekinik olan yeşil tohum rengi aleli “s” ile gösterilebilir.

Fenotip

• Genlerin dış görünüşe yansımasıdır. Örneğin; bezelyelerde mor çiçek rengi, beyaz çiçek rengi, sarı tohum rengi gibi özellikler canlının sahip olduğu alellerin dış görünüşe yansıma şeklidir.
• Fenotip= Genotip + Çevre

Genotip

• Canlıların sahip olduğu tüm genlerdir. Canlıların saf döl mü, melez döl mü olduklarını gösterir. Örneğin, mor çiçekli bir bezelye bitkisinin genotipi “MM” ya da “Mm” olabilir. Beyaz çiçekli bir bezelye bitkisinin genotipi ise “mm” dir.

F₁ Dölü

• İlk çaprazlama sonucu oluşan bireyleri temsil eder.

F₂ Dölü

• İkinci çaprazlama sonucu oluşan bireyleri temsil eder.
• F₁ dölünün çaprazlanması sonucu oluşan bireylerin kendi aralarında çaprazlanması sonucu meydana gelen 2.kuşaktır.

Bir karakterin gösterilmesi için genlerin yan yana yazılması gerekir.

AA Homozigot baskın özellik gösterir.

Aa Heterozigot baskın özellik gösterir.

aa Homozigot çekinik özellik gösterir.

İnsanlarda Görülen Bazı Kalıtsal Özellikler

• Siyah saç rengi, sarı saç rengine baskındır.
• Kıvırcık saç şekli, düz saç şekline baskındır.
• Siyah deri rengi, beyaz deri rengine baskındır.
• Kahverengi göz rengi, mavi göz rengine baskındır.
• Ayrık kula memesi, bitişik kulak memesine baskındır.

Gregor Mendel

• Kalıtsal özelliklerin yavrulara nasıl aktarıldığı ile ilgili önemli çalışmalar Gregor Mendel tarafından gerçekleştirilmiştir. Yani genetik biliminin kurucusu Mendel’dir.
• Mendel, bezelye bitkisi ile yaptığı çalışmalar sonucunda kalıtsal özelliklerin yavru döllere nasıl aktarıldığını ortaya koydu.

Mendel’in Bezelye Bitkisini Seçmesinin Nedenleri

• Bezelye bitkisinin kolay yetiştirilmesi.
• Bir süre içinde çok sayıda döl vermesi.
• Karakterlerin kolay bir şekilde izlenmesi.
• Bezelye bitkisinin kendi kendini dölleyebilmesi.
• Karakter çeşidinin fazla olması.
• Tozlaşmanın kontrollü bir şekilde yapılması.
• Kapalı çiçek yapısına sahip olması.

Bezelyelerin Farklı Karakterleri

Tohum Şekli

• Yuvarlak tohum şekli, buruşuk tohum şekline baskındır.

Tohum rengi

• Sarı tohum rengi, yeşil tohum rengine baskındır.

Gövde uzunluğu

• Uzun gövde boyu, kısa gövde boyuna baskındır.

Çiçek rengi

• Mor çiçek rengi, beyaz çiçek rengine baskındır.

Karakter Çaprazlamaları

• Eşeyli üreyen canlılarda karakterlerin nesilden nesile aktarılmasının gösterim şekline çaprazlama adı verilir.
• Çaprazlamada anne ve babadan gelen karakterler birbiri üzerine dağıtılır yani çaprazlanır. Oluşan yavruların ise genotip ve fenotipleri oranları bulunmaya çalışılır.

Karakter Çaprazlaması

1. Yöntem

• Karakterler yazılır ve karakterlerden çizgiler çizilerek eşleştirilir.
  1. karakter ile 1. karakter
  1. karakter ile 2. karakter
  2. karakter ile 1. karakter
  2. karakter ile 2. karakter çaprazlanır.

2. Yöntem

• Çaprazlamalarda ikinci bir yöntem olarak kutular kullanılabilir. Dişi ve erkeğin karakterleri satır ve sütuna ayrı ayrı yazılır ve kesiştiği kutulara da iki karakter beraber yazılır.

Çaprazlamada elde edilen sonuçlar olasılığı verir, kesinlik belirtmez.

% 100 kesin ortaya çıkar, % 0  imkansızdır, % 50 yarı yarıya olabilir veya olmayabilir.

Soru-1: Saf döl düz bezelye ile saf döl buruşuk bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz.

• Genotip: %100 Melez (Heterozigot)
• Fenotip: %100 düz bezelye
• Farklı özellikteki iki saf dölün çaprazlaması sonucu meydana gelen bezelyeler %100 melez ve %100 düzdür.

F₁ dölü çaprazlamasında meydana gelen bireyler baskın karakterin özelliğini göstermektedir. Çekinik karakter gizli kalmıştır.

Soru-2: Melez uzun iki bezelyenin çaprazlaması sonucu oluşan bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz.

• Genotip: %50 Melez (Heterozigot), %50 Arı döl (Homozigot)
• Fenotip: %75 uzun bezelye, %25 kısa bezelye
• Melez bireylerin çaprazlaması sonucu çekinik karakterler meydana gelebilir.
• %25 ihtimalle çekinik karakter meydana gelebilir.

Çekinik özelliğin görülebilmesi için anneden ve babadan çekinik genin aktarılması gerekir.

Soru-3: Melez mor çiçekli bezelye ile saf döl beyaz çiçekli bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin fenotip ve genotiplerini bulunuz.

• Genotip: % 50 melez, % 50 saf döl
• Fenotip: % 50 mor çiçekli bezelye, % 50 beyaz çiçekli bezelye

Cinsiyete Bağlı Kalıtım

• Sağlıklı bir insanın 46 kromozomu bulunmaktadır. Bu kromozomların 44 tanesi vücut, 2 tanesi ise cinsiyet kromozomudur.
• Dişilerde cinsiyet kromozomu XX, erkeklerde cinsiyet kromozomu XY’dir.

İnsanlarda doğacak olan çocuğun cinsiyeti babadan gelen sperm tarafından belirlenir. Babadan; X kromozomu taşıyan sperm geldiğinde kız, Y kromozomu taşıyan sperm geldiğinde ise erkek çocuk dünyaya gelir.

Soru: Bir ailede doğan çocukların ikisi de kızdır. Üçüncü çocuğun erkek olma olasılığı nedir?
Cevap: Kız ve erkek doğma olasılığı %50’dir. Bu olasılık değişmez.

Kalıtsal Hastalıklar

Hemofili Hastalığı

• Kanın damar dışında pıhtılaşmamasıdır.
• X kromozomu üzerinde taşınır.

Orak Hücreli Anemi

• Kişinin alyuvarları orak şekline benzerdir.
• Alyuvarlar yeteri kadar oksijen taşıyamaz.
• Vücut kromozomu üzerinde çekinik olarak taşınır.

Renk Körlüğü

• Kırmızı ve yeşil renklerin ayırt edilememesi durumudur.
• X kromozomu üzerinde taşınır.

Down Sendromu

• Vücut kromozomlarından birinin fazla olması sonucu meydana gelir. (21. kromozumun fazladan kopyasının olması)

Balık pulluluğu, kulak içi kıllığı Y kromozomuyla taşınan kalıtsal hastalıklardır. Bunlar sadece erkeklerde görülür.

Akraba Evliliği

• Aralarında kan bağı bulunan kişiler arasında yapılan evliliklere akraba evliliği denir.
• Genetik benzerliğin fazla olmasından dolayı akraba evliliği sonucu doğacak çocuklarda genetik hastalık görülme oranı yüksektir.
• Akraba olan kişilerde aynı genetik hastalığın çekinik olarak taşınma olasılığı fazladır.
• Bu hastalıklar kişileri genellikle bebeklik döneminde etkiler. Çeşitli enzim eksikliğine bağlı olarak zaman içerisinde zeka geriliğine ve / veya organ yetmezliği sonucu ölüme sebep olabilir.
• Heterozigot bireylerde çekinik karakter ortaya çıkma ihtimali olduğundan dolayı genetik hastalıklar görülebilir.

Böylelikle kalıtım konusunu bitirmiş olduk. Kalıtım konusu ile ilgili sorularınızı ve görüşlerinizi yorumlar kısmına yazabilirisiniz. Şimdi bir sonraki konumuz olan “Mutasyon ve Modifikasyon” konusuna geçebiliriz.